الحجاز فی صدر الاسلام (کتاب)الحجاز فی صدر الاسلام کتابی با موضوع تاریخ تحلیلی حجاز، نوشته صالح احمد العُلی (۱۹۱۸–۲۰۰۳م)، که با تمرکز بر مکه و مدینه تحلیلی از شرایط مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و نظام سیاسی و اداری مکه و مدینه در صدر اسلام ارائه کرده است. علاوه بر این در مورد جغرافیای مکه و مدینه از جمله درباره مکان‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها، محله‌ها، مسجدها و وادی‌های اطراف مکه و مدینه سخن گفته است. این کتاب، در سال ۱۴۱۰ق. در بیروت چاپ شده و توسط عبدالمحمد آیتی به فارسی برگردانده شده است. ۱ - مؤلفصالح احمد عُلی (۱۹۱۸-۲۰۰۳م.) از مترجمان و نویسندگان عراقی و استاد دانشگاه بغداد در شهر موصل به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود به پایان آورد و برای ادامه تحصیلات، به بغداد، قاهره و انگلستان سفر کرد. وی دکترای خود را در رشته تاریخ، از دانشگاه آکسفورد انگلستان، گرفت. صالح احمد، به سبب تالیف این کتاب، جایزه ادبی ملک فیصل در علوم اسلامی را از کشور عربستان سعودی نیز دریافت کرد. از او تالیفات و ترجمه‌های پرشماری به چاپ رسیده که تنها اثر حاضر، مربوط به مکه و مدینه است. ۲ - گزارش محتوامحتوای کتاب الحجاز فی صدر الاسلام به شرح ذیل است: ۲.۱ - مقدمهصالح احمد، در مقدمه کتاب، هدف از تألیف این اثر را پرداختن به مباحثی می‌خواند که در باور او، بررسی آنها ریشه‌های تغییرات و تحولات اجتماعی، سیاسی و فکری حجاز را نشان می‌دهد. به اعتقاد او، فهم حوادث و تحولات حجاز، بعد از صدر اسلام، وابسته به شناخت موضوعاتی از قبیل نظام اداری و پولی، مالکیت‌های اراضی، نحوه دگرگونی این مالکیت‌ها، اوضاع جغرافیایی، نیازمندی‌های اقتصادی و روند فعالیت‌های کشاورزی حجاز است. صالح احمد، با شیوه‌ای تحلیلی، به بررسی احوال اجتماعی و اقتصادی حجاز بعد از اسلام پرداخته و نظری نیز به دوره پیش از اسلام داشته است. او گزارش‌های تاریخی منابع کهن تاریخ مکه و مدینه و شرح حال‌نگاری و جز آن را گرد آورده و کوشیده است با تحلیل داده‌ها و محتوای گزارش‌ها، ارتباط میان وقایع و عوامل تاریخی حوادث را کشف، و معرفی کند. صالح احمد خود را تنها کسی می‌شمارد که درباره احوال اقتصادی و نظام اداری حجاز، در صدر اسلام، تحقیقی کامل ارائه کرده و تحقیقات محققان دیگر را ناقص یا غیر مرتبط با موضوع دانسته است. [۱]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۴۰.
الحجاز فی صدر الاسلام را می‌توان فرهنگ‌گونه‌ای از جغرافیای مکه و مدینه به شمار آورد که اطلاعات مفصلی از اماکن، چاه‌ها و چشمه‌ها، مراتع، محله‌ها، مساجد، وادی‌های اطراف مکه و مدینه و نظام اداری اسلام در قرن‌های اول و دوم به دست می‌دهد. کتاب، شامل نقشه‌هایی از حدود جغرافیایی مکه و مدینه و راه‌های مواصلاتی این دو شهر و قبایل ساکن در ناحیه حجاز است. ۲.۲ - اهمیت حجاز و مقام حجازیاناحمد صالح، کتاب را در شانزده فصل نوشته که فصل نخست درباره اهمیت حجاز در صدر اسلام و مقام و منزلت حجازیان و تاثیر آنان بر سایر شهرها است. او در این فصل از مهاجرت اهل حجاز به سایر شهرها در صدر اسلام سخن گفته و می‌نویسد: «مهاجران حجازی خانه‌هایشان را در نزدیکی مسجد جامع یا دارالعماره، یعنی در قلب شهر، انتخاب می‌کردند تا بیشترین تاثیر را بر مردم و وقایع شهر بگذارند». [۲]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۹.
۲.۳ - معرفی کتبفصل دوم کتاب، به معرفی و تحلیل کتاب‌های عربی نوشته شده درباره مدینه و حجاز، از صدر اسلام به بعد، پرداخته و اطلاعاتی از قدیم‌ترین کتاب‌ها ارائه کرده است. نویسنده، در این فصل، بعد از معرفی برخی کتاب‌های کهن سیره، به تحلیل روایات آنها پرداخته و معتقد است که روایات بسیاری در آنها داخل شده و علت آن، فاصله بین نگارش آنها و وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است. [۳]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۵.
۲.۴ - بررسی حدود جغرافیاییفصل سوم، به بررسی حدود جغرافیایی ناحیه حجاز در منابع کهن اختصاص دارد و صالح احمد، با نقل گزارش‌ها در این باره، به نقد و تحلیل آنها می‌پردازد. وی برای بازشناسی حدود حجاز، قدیم‌ترین تعریف‌های جغرافیایی حجاز را ذکر کرده و در آخر، با نقد و جمع‌بندی آنها، حدود حجاز را حد فاصل میان سرزمین‌های تهامه و نجد دانسته و راویان عرب را در این تعریف، متفق شمرده است. [۴]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۶۷.
فصل چهارم، با عنوان «سرزمین حجاز»، به معرفی کوه‌ها، قریه‌ها، چشمه‌ها، سواحل و لنگرگاه‌های حجاز، با محوریت مدینه، می‌پردازد. نویسنده، ضمن معرفی مناطق شمالی حجاز توضیحاتی درباره فدک نیز آورده است. [۵]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۷۷.
[۶]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۸۱.
فصل‌های پنجم و ششم درباره آب‌ها، چاه‌ها و چشمه‌های حجاز و تولیدات کشاورزی این منطقه است. احمد العلی علت بایر بودن بخش عظیمی از شرق حجاز را، با وجود منابع آبی، مناسب نبودن خاک منطقه دانسته است. [۷]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۱۷.
[۸]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۴۱.
نویسنده، فصل هفتم را با عنوان «اهل حجاز» گشوده و در آن، از چگونگی پراکندگی جمعیت حجاز سخن گفته و اسامی قبایل ساکن در هر منطقه و عشایر حجاز را به تفصیل بیان کرده است. [۹]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۵۳-۱۶۲.
۲.۵ - راه‌های ارتباطیفصل هشتم، به بررسی راه‌های ارتباطی حجاز با سایر مناطق دنیا، مثل مصر و شامات و تاثیر اسلام بر دگرگونی راه‌ها اختصاص دارد. احمد العلی عواملی چون حرکت لشکرها، احتیاجات مادی، تجارت و برپایی مراسم حج را موجب دگرگونی وضعیت راه‌های حجاز دانسته و ارتباط نزدیک بازرگانان با حاکمان جامعه اسلامی را در تحریک آنها به راهسازی مؤثر دانسته است. [۱۰]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۶۵.
در پایان، راه‌های ارتباطی مکه و مدینه در صدر اسلام و ریشه‌های تغییرات بعدی آنها را مورد تحلیل قرار داده است. [۱۱]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۷۳-۱۸۰.
نویسنده بهبود وضعیت راه‌ها و شکوفایی اقتصادی مکه و مدینه را با یکدیگر مرتبط دانسته و علت توقف توسعه و بهبود راه‌ها را در مدینه، بعد از قرن سوم، بروز مشکلات اقتصادی عنوان کرده است. [۱۲]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۷۴-۱۷۵.
فصل نهم درباره برخی منازل و مساجد مهم میان راه مدینه و مکه است. به نظر می‌رسد از میان منازل پرشمار بین مکه و مدینه، نویسنده آنهایی را نام برده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آنها توقف داشته است. ۲.۶ - نظام اداری و مالیفصلهای دهم تا چهاردهم کتاب، نظام اداری و مالی حجاز و نحوه کسب درآمد مردمان این منطقه را در صدر اسلام باز نموده و از املاک شخصی برخی از صحابه یاد کرده است. [۱۳]
نک: العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۲۹-۳۷۳.
نویسنده تاکید دارد که نظام سیاسی اسلام، در قالب یک دولت مرکزی، با اجزای متعدد ولی ساده، اوضاع اجتماعی و سیاسی پیشین را تغییر داد. احمد العلی سیر توسعه و پیچیده شدن حکومت اسلامی را بعد از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تحلیل کرده است و پیوستن سرزمین‌های تازه با ثروت‌های بسیار و آداب و رسوم مختلف به اسلام و عدم توانایی حجاز برای اداره سرزمین پهناور اسلامی، با تجربیات قبلی خود و کمک گرفتن از تجارب حکومت‌های دیگر را، از عوامل این پیچیدگی برشمرده است. او از انتقال کارشناسان امر کشورداری به حجاز، برای همین منظور سخن گفته است. [۱۴]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۲۹-۲۳۱.
بنا بر فصل دهم کتاب، نظام سیاسی و اداری حجاز، با سایر شهرهای بزرگ اسلامی، مانند کوفه و بصره متفاوت بوده و در حجاز، سنت دیوانی غیر عربی وجود نداشته است. شهرهایی مانند کوفه، مسئول اداره مناطق فتح شده تابع خود بودند و از این رو، کارمندان غیر عرب را برای اداره آن مناطق به خدمت گرفتند و آنها نیز از شیوه‌های اداری خود بهره می‌بردند. بر خلاف حجاز که مناطق تابع آن همه عرب بودند. [۱۵]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۳۰-۲۳۱.
نویسنده، در ادامه منصب‌های موجود در نظام اداری آن زمان، حجاز را بررسی کرده است و قضا، نگهبانی از مساجد، ریاست نگهبانان شهر، خزانه‌داری و سرپرستی املاک دولتی را از منصب‌های متداول آن زمان دانسته و برخی صاحب‌منصبان قرن اول قمری حجاز را نام برده است. [۱۶]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۴۰-۲۵۵.
۲.۷ - معرفی اماکن مکه و مدینهفصل پانزدهم و شانزدهم به معرفی مکان‌های مهم و محله‌های مدینه و مکه اختصاص دارد. نویسنده، بعد از بازشناسی حدود مدینه در صدر اسلام و معرفی اماکن مدینه، اشاراتی به تحولات و تغییرات بعدی داشته و هدفش از این بحث را شناخت دقیق اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مدینه دانسته است. [۱۷]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۷۳-۳۷۶.
او در این فصل از مسجد امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) در بقیع نیز سخن گفته و از وجود چاهی در کنار آن خبر داده که مردم از آن شفا می‌گرفته‌اند. [۱۸]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۹۶.
نویسنده، در فصل شانزدهم، علاوه بر بحث از اماکن مکه، درباره کتاب‌های تاریخی که در زمینه تاریخ محلی مکه نوشته شده، اطلاعاتی به دست می‌دهد و در برخی از گزارش‌های خود، روند عمرانی مکه را شرح می‌کند. [۱۹]
نک: العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۲۹-۵۰۰.
۲.۸ - مشاهدات مؤلفاحمد العلی، در برخی از موضوعات، افزون بر گزارش منابع تاریخی، مشاهدات خود را نیز آورده است؛ برای نمونه وقتی از منازل بنی‌حدیله، در نزدیکی مسجدالنبی، سخن می‌گوید، از مسجد این خاندان نام برده و می‌نویسد که امروز ویران شده است. [۲۰]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۰-۴۰۲.
چون از منازل بنی‌نجّار می‌نویسد، محله آنها را در سمت قبله بئرالبصّه دانسته، نام آن محل را در زمان خودش، ابومازن معرفی می‌کند [۲۱]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۳.
و هنگامی که از محله بنوزریق می‌نویسد، بیان می‌کند که این محله هنوز موجود است. [۲۲]
العلی، صالح احمد، الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۳.
۳ - چاپ و نشراز شمار چاپ‌های کتاب اطلاع دقیقی در دسترس نیست. در سال ۱۴۱۰ق./۱۹۹۰م. «مؤسسة الرسالة» بیروت، کتاب را در ۶۹۶ صفحه وزیری چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است. ترجمه فارسی این اثر، به قلم عبدالمحمد آیتی، در نشر مشعر تهران، در سال ۱۳۷۵ش. چاپ شده است. ۴ - پانویس
۵ - منبع• دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «الحجاز فی صدر الاسلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۲۶. رده‌های این صفحه : کتاب‌شناسی کتاب‌های تاریخی | کتاب‌های تاریخی قرن 15 (قمری) | کتاب‌های جغرافیای عربستان قرن 15 (قمری) | کتب پیرامون حج
|